Geschreven door Catherine Van de Heyning [*] voor het oktober 2019 nummer van het Tijdschrift voor Mensenrechten. [**]

Als directeur van Greenpeace moet je Valerie Del Re niet meer overtuigen van de samenhang tussen de strijd tegen klimaatsverandering en mensenrechten. Greenpeace is één van de voortrekkers van de People’s Summit on Climate, Rights and Human Survival, die in september georganiseerd wordt. Deze top wil het startschot zijn van een bredere coalitie van mensenrechten- en milieuorganisaties om de klimaatsverandering een halt toe te roepen. Tijd dus voor een gesprek over hoe de klimaat- en mensenrechtenbeweging elkaar kunnen ondersteunen en de impact van het klimaat op mensenrechten op internationaal en nationaal niveau. 

Alleen lukt het niet meer

TvMR: De ‘People’s Summit’ wil de sociale, mensenrechten- en klimaatbewegingen met elkaar verbinden. Waarom vandaag die stap?

DEL RE: Greenpeace voert al lang campagne voor ecologische thema’s. De strijd tegen klimaatverandering stond daarbij steeds prominent op de agenda. Enkele jaren geleden beseften we dat de manier waarop we tot dan toe campagne voerden niet meer voldoende zou zijn. In 2021 bestaan we vijftig jaar en we kunnen terugkijken op heel wat succesvolle campagnes waar we echt de realiteit hebben gewijzigd. Ik denk aan de acties tegen de walvisvaart waar we een zo goed als mondiaal moratorium hebben kunnen afdwingen of aan het felbevochten verbod op de uitvoer van toxische stoffen. Maar we stelden vast dat dergelijke nichecampagnes niet zullen volstaan voor het klimaat. Hiervoor is een diepgaande wijziging nodig van ons economisch systeem, consumptie en gedragspatronen. Een dergelijke, breed gedragen mindshift lukt niet alleen. Daarvoor heb je een zeer brede coalitie aan organisaties nodig die op die verschillende aspecten werken en wegen. De sociale organisaties, maar evident ook mensenrechtenbewegingen en migratienetwerken.

TvMR: Je gaf al aan dat de wortels van de problematieken waar ngo’s en middenveldorganisaties voor strijden dezelfde zijn. 

DEL RE: De klimaatsverandering heeft vandaag al een dermate grote impact op onze wereld dat dit meespeelt in sociale en mensenrechtelijke problematieken. Een duidelijk voorbeeld zijn de klimaatvluchtelingen. Internationaal onderzoek toont aan dat er vandaag al één persoon per minuut zijn thuis verlaat omwille van de impact op het klimaat. Maar ook verschillende gewapende conflicten gerelateerd aan klimaat. Grote droogtes zorgen voor sociale onrust, wat dan weer druk zet op de sociale vrede. Studies laten zien dat als de klimaatwijziging zich voortzet zoals vandaag, grote steden in ontwikkelingslanden ontheemd zullen worden door waterstijging, droogte en extreem weer. De impact op migratie, sociale cohesie, conflicten en mensenrechten zal enorm zijn. Daarom is het van cruciaal belang om de opwarming van de aarde tot anderhalve graad te beperken, zodat we de gevolgen hiervan kunnen matigen.

TvMR: Je sprak ook over de evidente connectie tussen klimaat en sociale uitbuiting.

DEL RE: Als je naar de kern van sociale uitbuiting en klimaatsverandering gaat, moet je vaststellen dat het veelal dezelfde organisaties en bedrijven zijn die parasiteren op onze planeet en de zwakkeren. Ze maken gebruik van het algemeen goed om winst te maken zonder dat ze de kosten aan de maatschappij en aan ons algemeen goed moeten incalculeren. Evenmin dragen ze er enige verantwoordelijkheid of aansprakelijkheid voor. Dat systeem waarbij bepaalde bedrijven of zelfs landen de voordelen plukken maar de ellende op een ander afschuiven moet drastisch veranderen. Dat veronderstelt een systeemwijziging op globale schaal, een dus ook een mondiale en multidisciplinaire aanpak van ngo’s.

Op zoek naar een fair evenwicht

TvMR: De vraag van de EU voor lagere uitstoot wordt door veel opkomende economische tijgers vaak weggezet als hypocriet omdat de Westerse landen in het verleden al hun welvaart konden opbouwen ten koste van milieu en klimaat, terwijl ze dit nu de ontwikkelende landen ontzeggen. Vanuit dat oogpunt komen klimaatmaatregelen in conflict met een mondiale sociale gelijkheid.

DEL RE: Ik begrijp de reflex om naar Europese landen te wijzen voor hun historische CO2-uitstoot, waar zij inderdaad veel welvaart en rijkdom mee opgebouwd hebben. Historisch, en rekening houdend met sociale rechtvaardigheid, is het dan ook belangrijk dat er een compensatiesysteem bestaat, zodat je landen niet helemaal belemmert in hun ontwikkeling. Waar we vooral vanaf moeten is de tunnelvisie dat je je enkel kan ontwikkelen op basis van een CO2-intensieve economie. Er zijn landen die heel succesvol de switch maken naar een CO2-arme industrie, transport en economie. Er zijn voldoende studies die aantonen dat dit mogelijk is. Het is aan Europa om op dat vlak een voorbeeldrol op te nemen. Op nationaal vlak speelt die discussie ook waarbij het gevoel leeft dat klimaatmaatregelen vooral de lagere maatschappelijke strata en de middenklasse treffen. Je ziet het ook in de weerstand van delen van de bevolking tegen onder andere de CO2-arme binnensteden en energiezuinige renovatieverplichtingen.

TvMR: Botsen sociale rechten met de huidige klimaatsmaatregelen?

DEL RE:  Wil je klimaatsverandering echt aanpakken, dan moet je voldoende mensen overtuigen dat het nodig en mogelijk is. En dat kan alleen als je de klimaatverandering aangrijpt voor een sociaal rechtvaardige transitie. Je moet sociale correcties inbrengen in je transitieverhaal, bijvoorbeeld door subsidies voor renovaties van energieverslindende woningen. Dit kan betaalbaar zijn door de spelers die verdienen aan het verbruiken van gemeenschappelijke goederen zoals propere lucht, water of open ruimte hier een proportionele bijdrage voor te vragen. Het is toch te gek dat er instellingen en groepen zijn die enorme winsten maken met een activiteit die een impact heeft op de gezondheid van een hele maatschappij en niet eens een faire bijdrage leveren aan de kosten die ze veroorzaken voor de gemeenschap. Daarvoor heb je een overheid nodig die haar verantwoordelijkheid neemt en de lasten verdeelt op een eerlijke manier.

Maar er zijn ook voorbeelden waar de verandering van onderuit komt. Kijk naar Güssing, een Oostenrijks dorpje dat op sterven na dood was, tot het radicaal koos voor hernieuwbare energie. In plaats van geld uit te geven om toxische fossiele brandstoffen te transporteren naar hun bergdorp, investeerden de overheden in hernieuwbare energie. Dit maakte het leven goedkoper voor de inwoners en trok nieuwe bedrijvigheid aan. De winsten werden opnieuw geïnvesteerd in de lokale gemeenschap. In enkele jaren tijd transformeerde Güssing van een quasi dood dorp dat leegliep naar ‘the place to be’. Op die manier kan energietransitie ook helpen om te herverdelen.

Dat er iets moet wijzigen en wat de doelstelling is, is door de wetenschap voldoende bepaald met die beperking van de temperatuurstijging tot 1,5 graad. De manier waarop en welke maatregelen je neemt, dat zijn politieke beslissingen en die kunnen sociaal of niet zijn. De tegenstelling tussen sociale rechten en de strijd tegen klimaatsverandering is dus een valse.

TvMR: Ook in de media werd die tweestrijd fel belicht met de betogende leerlingen en studenten ten opzichte van de gele hesjes die sociale bekommernissen op de straat bevochten.

DEL RE: Ogenschijnlijk staan de gele hesjes en klimaatbetogers tegenover elkaar en worden ze tegen elkaar uitgespeeld. Het is voor mij heel begrijpelijk dat iemand die het einde van de maand misschien niet haalt, zich geen zorgen kan maken over het einde van de wereld. En dan wordt het tweede al snel afgeschilderd als een elitair probleem. Maar die tegenstelling, en vooral de angst voor verandering, wordt gevoed door diegenen die er belang bij hebben om het huidige systeem te behouden. Zij brengen een discours van wat er allemaal zal worden afgepakt en wat je allemaal niet meer zal mogen doen in de toekomst. Om dit te counteren, moeten diegenen die het belang van de klimaatsproblematiek inzien ook anders leren communiceren en een positief verhaal brengen rond transitie en de negatieve aspecten van de status quo benadrukken.

TvMR: En daar hoort een sociale correctie bij?

DEL RE: Inderdaad. Ik kom terug op die eerlijke transitie. Het is onrechtvaardig om de kosten van de transitie op de rug te laden van mensen die het al moeilijk hebben. Er zijn bedrijven en personen die winst hebben gemaakt op het verbruik van onze algemene goederen en mee aan de basis liggen van het probleem. Daar moet je dan ook de kosten van de transitie halen. Ook hier is het belangrijk om te duiden dat er niet enkel kosten zijn aan een transitie maar mogelijk ook grote winsten.

In ieder geval is transitie een werk dat we allemaal samen moeten doen. Met inspanningen van individuen komen we maar aan een kwart van de CO2-vermindering die nodig is om de klimaatsverandering te beperken. Je kan minder vlees eten, meer met de fiets of het openbaar vervoer reizen. Maar drie kwart van de CO2-vermindering moet komen van het decarboniseren van industrie, transport, landbouw enzovoort. Dat is een collectieve inspanning.

Klimaat en klimaatsactivisten in de rechtbank

TvMR: Steeds vaker wordt een proper en gezond milieu als mensenrecht ook verankerd in verdragen, denk maar aan het EU-Handvest. Zien jullie dit als een meerwaarde?

DEL RE: Die verdragen zijn wel degelijk een meerwaarde, al is het een én-én-verhaal met nationale wetten en maatregelen. Klimaat is een internationaal probleem en dus is een internationale oplossing noodzakelijk. De verankering van rechten in internationale verdragen kunnen hiertoe bijdragen. Ze zorgen voor gemeenschappelijke waarden en doelstellingen die broodnodig zijn voor internationale samenwerking. Daarnaast heb je een vertaling nodig naar de nationale en regionale context. Internationale normen, maar zeker ook de Europese, zijn voor ons een drukkingsmiddel of minstens een kader om de nationale en regionale wetgevers te dwingen om hogere ambities na te streven.

TvMR: Je ziet ook dat het debat zich verplaatst naar rechtbanken waar burgers klimaatsinspanningen van de overheid proberen af te dwingen. Vind je dit een goede evolutie?

DEL RE: Voor ons is de rechtbank een goed forum, omdat het werkt. Je krijgt immers afdwingbare beslissingen. Zo konden we als Greenpeace de Brusselse rechter overtuigen om de Vlaamse regering te verplichten een luchtkwaliteitsplan op te stellen. Natuurlijk zou het beter zijn dat het niet voor de rechtbank komt en de overheid zelf een ambitieus klimaatsplan op tafel legt. In een ideale wereld bouw je bruggen om de doelstellingen te halen die vooropgezet worden door wetenschappers en gaan politici en beleidsmakers aan de slag met de feiten om die doelstellingen te behalen. Maar in de huidige context ben ik blij dat de juridische weg er is.  We kijken zeker ook niet alleen naar overheden. Ik sprak reeds over de verantwoordelijkheid van bepaalde bedrijven in het klimaatverhaal. Een juridische aansprakelijkheid moet niet uitgesloten worden. En gezien de globale impact en globale aanwezigheid van die bedrijven moet je durven denken aan een internationale responsabilisering, waarom niet naar analogie met een Internationaal Strafhof of Hof van Justitie?

TvMR: Het recht, en dan zeker het strafrecht, wordt de laatste tijd in Europa echter ook gebruikt door de overheid om activisten aan te pakken. Denk maar aan de criminalisering van organisaties en individuen die migranten helpen. Zien jullie een gelijkaardige trend?

DEL RE: Ook wij zien dat in vele landen de ruimte voor maatschappelijke acties en burgerlijke ongehoorzaamheid steeds verder ingeperkt wordt, en zelfs gecriminaliseerd. Onlangs werden 12 Greenpeace-activisten gearresteerd in Slovakije omdat ze een banner bevestigden op een toren van een ontginningssite voor steenkool. Hoewel ze geen enkele schade hadden toegebracht en het om een traditionele maatschappelijke actie gaat, werden ze verschillende dagen in hechtenis genomen en werd er gedreigd met gevangenisstraffen tot 10 jaar, zogezegd omdat ze de energietoevoer in gevaar zouden hebben gebracht. Dit soort intimidatie zijn we gewoon in landen zoals China of Amerika. We moeten vaststellen dat het steeds meer het nieuwe normaal wordt in sommige Europese landen. Hier zie ik dan ook een belangrijk punt om samen te werken met mensenrechtenbewegingen. Onze cruciale rechten om de boodschap over te brengen - zoals vrije meningsuiting, persvrijheid en vrijheid van vereniging - komen onder druk te staan.

Zorgwekkende maar ook positieve signalen

TvMR: Wat je vertelde over de inperking van rechten voor activisten, ligt in de lijn van wat Philip Alston, VN speciale rapporteur voor extreme armoede, vaststelde. Hij gaf aan dat de klimaatsverandering tot ‘climate apartheid’ kan leiden, waarbij de rijken betalen om te ontsnappen aan hun verplichtingen, terwijl de armen de gevolgen voelen. Hij zag een stijging van onzekerheid waarop huidige nationalistische leiders inspelen, wat zelfs de rechtstaat en democratie kan ondermijnen. Zie jij eenzelfde dynamiek?

DEL RE: Het is zonder meer verontrustend om te zien dat op het moment dat je méér internationale samenwerking nodig hebt en méér ondersteuning van internationale organisaties, ngo’s en middenveldorganisaties, juist die internationale organisaties meer dan ooit onder vuur liggen. Je moet nu juist krachten bundelen. Die focus op nationale sentimenten ondermijnt zonder twijfel goede klimaatmaatregelen. Vanuit een mensenrechtelijk perspectief zijn ze ook onlogisch. Kijk naar het Amazonenwoud. Het is de long van onze planeet en is van het grootste belang voor ons allemaal. Het is dan ook niet meer dan logisch dat het internationale recht verplichtingen zou opleggen over het behoud en bescherming van dit gebied. Juist nu maakt de Braziliaanse president Bolsonaro van het Amazonenwoud een nationalistisch strijdpunt, waarbij niet alleen het klimaat maar ook de rechten van inheemse volkeren onder vuur komen te liggen.

TvMR: Ook nationaal waren vele klimaatactivisten erg teleurgesteld na de verkiezingen. Ondanks de grote aandacht voor het milieu op straat en in de media, zagen we dezelfde nationalistische reflexen in het stemhokje. Heeft de klimaatbeweging gefaald om de harten en geesten te winnen?

DEL RE: Ik geef toe dat het gemakkelijk was om na de uitslag teleurgesteld te zijn. Maar ik zie toch ook veel positieve signalen. Als je vandaag met een jaar geleden vergelijkt, zie je dat klimaat als thema sterk op de agenda is gezet. Dat alléén al is een verwezenlijking. Door de vibe van de betogingen leefde de indruk dat de mentaliteitswijziging snel zou gaan. Maar elke strijd heeft zijn tijd nodig, kijk maar naar de strijd tegen de slavernij of voor het vrouwenstemrecht. En er zijn die lichtpunten, zoals een groeiend bewustzijn bij de bevolking, een stijgend aantal personen die zich willen engageren en op straat komen, en dan het feit dat zo goed als elke partij klimaat als thema heeft opgenomen.  Zelfs in de startnota voor de Vlaamse regering vind je klimaat terug.

TvMR: Is die startnota dan een goed begin voor klimaatstransitie in Vlaanderen?

DEL RE: Die nota is natuurlijk ruim onvoldoende. Vlaanderen zou beter een voorbeeld nemen aan de nota’s in de Scandinavische landen. Denemarken komt met een klimaatplan met écht ambitieuze doelstellingen (70% vermindering CO2 in 2030 en CO2 neutraal in 2050), terwijl men er hier schrik voor heeft. Politiek mist de moed om zich te engageren met ambitie, uit angst dat de doelstellingen niet gehaald worden. Dus blijft men hangen bij ‘we zullen eerst zorgen dat we de huidige objectieven halen.’ Punt is dat dit geen willekeurige doelen zijn, maar dat wetenschappers wereldwijd deze vooropstellen om ervoor te zorgen dat klimaatopwarming beperkt blijft tot anderhalve graad en hiermee ook de meest desastreuze effecten ervan kunnen voorkomen worden. Mobiliteit is ook zo’n thema waarvan iedereen toch inziet dat het niet verder kan zoals het nu gaat, met de talrijke, lange files, met een negatief effect op zowel klimaat en gezondheid, als op economie en welzijn.

TvMR: Tot slot, wat zie je als de meest cruciale stap die we moeten zetten om klimaatverandering aan te pakken?

DEL RE: We moeten dringend ophouden met te debatteren over de doelstellingen. Dat debat is intussen voldoende beslecht door de wetenschap. Nu is het tijd voor maatregelen die naast effectief ook sociaal vriendelijk zijn. We hebben stappen gezet, maar wij zullen natuurlijk pas tevreden zijn als er een ambitieus klimaatplan met concrete maatregelen voorligt.

Voetnoten

[*] Catherine Van de Heyning is Prof. Europese fundamentele rechten, Universiteit Antwerpen.

[**] Dit stuk verscheen als interview in het Tijdschrift voor Mensenrechten in oktober 2019 (nr.3, pp. 29-32). Vond je het interessant en wil je nog meer lezen? Abonneer je dan op het Tijdschrift voor Mensenrechten. Het Tijdschrift voor Mensenrechten is een uitgave van de Liga voor Mensenrechten en komt vier keer per jaar uit. De redactie is autonoom.

Tags:

LIGA-PUBLICATIES TVMR

Reageer

Reacties worden gemodereerd. Onaanvaardbare inhoud wordt niet gepubliceerd.